Na podstawie najstarszej wileńskiej księgi metrykalnej ślubów 1602-1615

O dawnych mieszkańcach Wilna

Na łamach TV była już mowa o księgach metrykalnych kościoła rzymskokatolickiego. Pamiętając o roku jubileuszowym Wilna warto zwrócić uwagę na te źródła rękopiśmienne, kryjące podstawowe informacje o minionych pokoleniach jego mieszkańców. Mimo iż spory zasób metryk dotarł do naszych dni, zawiera on jednak spore luki, powstałe na skutek częstych pożarów miasta, działań wojennych, zwłaszcza w latach 1655-1661, jak też szeregu innych przyczyn.

Najstarsza wileńska księga metrykalna ma 420 lat. Jest to księga ślubów kościoła Świętego Jana (taki tytuł tego kościoła występuje w źródłach od najstarszych czasów aż do roku 1940, obecnie mówimy – kościół pod wezwaniem Świętych Janów – Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty i Apostoła). Kościół o bogatych dziejach, zawsze prawie cieszył się zaszczytnym miejscem w społeczeństwie.

Znany jest przede wszystkim jako świątynia uniwersytecka i jezuicka z mnóstwem pamiątek i dzieł sztuki, a jednocześnie – parafialna, jako drugi wzniesiony po katedrze wileńskiej, przez lata był jedynym kościołem parafialnym w mieście, co oznacza, że tylko tu prowadzone były księgi metrykalne chrztów, ślubów i zgonów. Wizerunek tej świątyni z wznoszącą się obok najwyższą budowlą Starówki wileńskiej – dzwonnicą kościelną – można spotkać w różnorodnych środkach wizualnego przekazu, zdobi on okładkę niejednej książki. W omawianym czasie najczęściej ślubów udzielano w pięknej kaplicy Bożego Ciała, inaczej zwanej kaplicą Ogińskich, dziś wyglądającej inaczej niż na początku XVII wieku.

Krótka charakterystyka źródła

Ta rękopiśmienna księga, przechowywana w Archiwum Historycznym w Wilnie, jest w dość dobrym stanie fizycznym, tylko w bardzo nielicznych miejscach można spotkać wyblakły atrament, czy drobne ubytki papieru na poszczególnych kartkach. Trudności w odczytaniu rękopisu może sprawiać charakter pisma i błędy piszącego, jak też stosowanie liter nie istniejących dziś we współczesnej polszczyźnie.

Stara paginacja księgi (czyli numeracja kart) rozpoczyna się od nr 38, co pozwala na przypuszczenie, że część jej zaginęła i że pierwsze w niej zapisy mogły być już z roku 1599. W księdze są 2822 akty ślubów, zapisane mniej więcej według jednolitego schematu, bardzo lakonicznie: początek po polsku np. nr aktu 2779 z dn. 25 stycznia 1615 r. Adam Żdanowicz z Katariną Piotrowiczówną przyjęli stan Święty małżeński, Testes (po łacinie znaczy świadkowie) Piotr Hołowacz, Jędrzej Wasilewicz, Jakub Stanisławowicz.

W większości przypadków zapisy są jeszcze któtsze: nr 1180 z dn. 18 czerwca 1606 r.: Maciej Korzemiak z Małgorzatą Walentynówną. Testes Paweł Szylejko, Tomasz Powoda.

Znaczenie źródła

Omawiana tu księga może być nie tylko interesująca, lecz również przydatna dla wielu: historyków, językoznawców, genealogów, socjologów, miłośników przeszłości lub samodzielnie poszukujących wiedzy o swych przodkach. Mimo iż na pierwszy rzut oka zawiera ona mało urozmaicone informacje, to refleksja nad nimi może zmobilizować do spojrzenie na ten dokument z kilku perspektyw:

Zwrócenie uwagi na czas (najczęściej była to niedziela) i liczbę zawieranych małżeństw co roku. Oto na przykład, najwięcej ślubów było w roku 1603 – 469 oraz w 1604 – 307, najmniej w roku 1606 – 119.

Poznania nazwisk duchownych różnych stopni (od wikariusza do biskupa), którzy błogosławili małżeństwa, jak też przynależności stanowej, bądź zawodowej oraz miejsca zamieszkania, a nawet narodowości ślubujących, czy świadków. Kilka przykładów: nr. 592, Mikołaj Maciejowic, słodownik z Jadwigą Mikołajowną, słodowniczką. Testes Stanisław Dowiatowicz, Piotr słodownik, Fiodor Hryhorowicz, czapnik. Benedixit pater Nicolaus. (Błogosławił ojciec (zakonnik) Mikołaj). Nr 571... testes Matis Sienkiewicz, sponsa ex pago Nemieży (świadkowie M. S., z małżonką z Niemieżu), nr 559… Testes Jerzy Cygan, proces kształtowania się nazwisk w ogóle w omawianym czasie, częstotliwość występowania imion męskich i żeńskich, itp.

Ze względu na cenność tej wiekowej księgi historycy Algimantas Kaminskas-Krincius i Mindaugas Klovas, podejmując się mozolnego trudu, dokładnie ją zbadali i wydali w roku 2021 w znakomitym wydawnictwie Litewskiego Instytutu Historii w całości – „Vilniaus Šv. Jono bažnyčios 1602-1615 metų santuokos metrikų knyga”. Za wskazanie tej źródłowej publikacji akademickiej (ukazanie się której przeoczyłam) jestem wdzięczna pani prof. dr hab. Aldonie Prasmantaite, od której też się dowiedziałam, że jest przygotowywana do druku kolejna księga metrykalna – najstarsza księga chrztów (od roku 1611) tegoż kościoła. Większą część 430. stronicowej publikacji stanowi aparat badawczy rękopisu (znalazło się też tu Streszczenie po polsku).

Zarys panoramy społecznej Wilna

W tej księdze ślubów spotykamy jego mieszkańców należących do różnych warstw i grup społecznych: od przedstawicieli elit po żebraków. Są tu oprócz wspomnianych już duchownych burmistrzowie, wójtowie, rajcowie, ławnicy, pisarze, artyści, lekarze, aptekarze. Największą bodajże grupę stanowią rzemieślnicy, handlarze, spotykamy blisko setki różnych czynności wykonywanych przez mieszczan wileńskich. Słodowników było 66, piwowarów 22, bałtuszników (kuśnierzy wyrabiających najwyższy gatunek skór) – 50, szewców – 51, krawców – 45, rzeźników, solenników – po 40, cieśli – 34, kowali – 30, czapeczników – 20, garncarzy – 15, igielników – 12. Innych było po kilka lub po jednej osobie, np. barszczewnik i aplicznik (produkujący wieszaki do ubrań). Jest to oczywiście tylko wycinek z 14 lat i dotyczący tylko ludności katolickiej, gdyż jak wiadomo, mieszkali w tym czasie w Wilnie inni chrześcijanie: grekokatolicy, prawosławni, luteranie, kalwini, oraz nieliczni przedstawiciele innych religii. Księgi metrykalne kościołów innych wyznań chrześcijańskich oraz wspólnot innych religii zachowały się jedynie z lat o wiele późniejszych.

Geografia, imiona i nazwiska

Część osób zawierających śluby pochodziła z poza Wilna – miejscowości nie tylko pobliskich, takich jak Bujwidziszki, Ponary, Taranda, Rokanciszki, Rudamino, Rzesza, Suderwa--- lecz również z Brasławia, Kowna, Warszawy, Krakowa, można też spotkać wzmianki o narodowości, niekoniecznie w dzisiejszym rozumieniu i najczęściej w odniesieniu do świadków: Polacy, Rusini, Moskale, Niemcy, Węgrzy, Czesi, Cyganie, Szwedzi, Szkoci, Łotysze, Włosi oraz Tatarzy, Ormianie, Turcy, Czerkiesi.

Początek XVII w. – to czas kształtowania się nazwisk na naszych terenach. Bardzo dużo spotyka się nazwisk, wywodzących się z imienia ojca lub małżonka, co stanowi problem w ustaleniu, czy to jest już nazwisko, czy jeszcze nie. Sporo jest Adamowiczów, Andrzejewiczów, Bogdanowiczów, Jurewiczów, Łukaszewiczów, Tomaszewiczów... Są Butkiewiczowie, Chmielewscy, Dąbrowscy, Kamińscy, Szylejkowie, Zdanowiczowie i Żdanowiczowie...

W księdze występuje blisko stu imion męskich zarówno świadków, jak i zawierających małżeństwo. Najpopularniejsze – Jan: 871 świadków – 377 ślubujących; Maciej: 635, 225; Stanisław: 529, 222, Mikołaj, Piotr, Wojciech, Paweł, Jerzy, Marcin, Andrzej.

Imion kobiecych jest tylko 30. Najpopularniejsze: Anna – 512, Zofia – 291, Dorota – 283, Katarzyna, Maryna, Jadwiga, Helena, Barbara...

Skan tej księgi jest nieodpłatnie dostępny w Internecie na stronie Epaveldas.lt.

Najprostszy sposób dotarcia do niego – wpisanie w białym z lewej strony okienku po wejściu na wskazaną stronę: Sv. Jonu rkb santuokos metriku knyga 1602-1615. Niewątpliwie warto jest również się zapoznać z publikacją tego źródła.

H. SZ.

Na zdjęciu: jedna ze stron metryki

<<<Wstecz