Wykopaliska archeologiczne przy ul. Niemieckiej w Wilnie
Tajemnice starej synagogi
Jednym z najcenniejszych odkryć archeologicznych prowadzonych w miejscu Wielkiej Synagogi było odnalezienie bimy (miejsca w centrum synagogi, z którego czytało się Torę i prowadzone były modły). Pod bimą, ku zaskoczeniu badaczy, odkryto wejście do piwnicy, która przypuszczalnie służyła jako pomieszczenie do przechowywania książek.
W lipcu br. dobiegł końca kolejny etap prac archeologicznych przy ulicy Niemieckiej 13A, gdzie niegdyś znajdowało się miejsce kultu wspólnoty żydowskiej w Wilnie. Prace wykopaliskowe pozwoliły na odsłonięcie kilku tajemnic ukrytej pod ziemią synagogi...
Dawny szlak żydowski
W ciągu ostatniej dekady podczas prowadzonych prac archeologicznych udało się ustalić, gdzie stała synagoga i odkryć jej dość dobrze zachowane fragmenty. Odnaleziono też kilka części łaźni publicznych należących do wspólnoty żydowskiej i ustalono miejsca dwóch mykw (zbiorniki wodne przy synagodze służące do rytualnych obmyć). Badaniami kierowali: dyrektor Izraelskiej Służby Starożytności dr Jon Seligman oraz archeolog z organizacji „Jednostka zachowania dziedzictwa kulturowego” (lit. „Kultūros paveldo išsaugojimo pajėgos”) Justinas Račas. Czuwali oni nad międzynarodową grupą archeologów z Izraela, Stanów Zjednoczonych i Litwy.
Prace archeologiczne wspiera samorząd m. Wilna, który zobowiązał się m. in. do odpowiedniego upamiętnienia tego miejsca do roku 2023, kiedy to Wilno będzie obchodzić jubileusz 700-lecia. Jednym z punktów planu samorządu stołecznego jest odtworzenie historycznej trasy ulicy Żydowskiej. Jak podkreśla mer stolicy Remigijus Šimašius, Wielka Synagoga jest ważnym obiektem dziedzictwa kulturowego stolicy. Eksperci proponują, żeby obiekt ten powiązać z innymi zabytkami litwaków w stolicy i tak zaprojektować przestrzeń Wielkiej Synagogi, aby była ona atrakcyjna i dostępna dla wszystkich mieszkańców miasta.
Imponujące artefakty
Tegoroczne znaleziska są imponujące: archeolodzy odnaleźli kolumny stanowiące część bimy, która służyła jako mównica. Pochodzi ona z XVIII wieku i została sprezentowana synagodze przez słynnego żydowskiego fundatora, który był znany jako Yesod. Dwupoziomową barokową bimę zdobiły cztery toskańskie i osiem korynckich filarów. Podczas badań odkryto pozostałości tych filarów.
– Odnalezione podstawy kolumn – to naprawdę wielkie odkrycie. Jest to jedno z dwóch najświętszych miejsc budynku: właśnie tutaj podczas nabożeństw stał rabin. Kiedyś te kolumny mierzyły aż 9 metrów wysokości – opowiadał kierownik prac dr Seligman podczas zorganizowanych dla wilnian i turystów wycieczek.
Konstrukcja bimy z kolumnami była budowana mniej więcej od drugiej połowy XVI wieku, stosowana przy wznoszeniu większych synagog, jaką była m. in. świątynia wileńska. To tzw. układ dziewięciopolowy ze sklepieniem podpartym czterema oddzielnymi filarami. Pomiędzy słupami pozostawało sporo wolnej przestrzeni, co pozwalało potraktować bimę jako ozdobny „mebel”. Właśnie to rozwiązanie po raz pierwszy zastosowano we Lwowie w synagodze zwanej Przedmiejską (1628-1630) i niemal równocześnie w Wilnie.
Kolorystyka świątyni
Prace wykopaliskowe na miejscu dawnej Synagogi Wielkiej trwają od 2011 roku. Oprócz naukowców, pracowali tu także wolontariusze, którzy przybyli na zaproszenie Mariji Čepaitytė, kierowniczki spółki publicznej „Centrum Historii”.
– W naszej grupie są i studenci, i uczniowie, którzy interesują się historią, archeologią i naukami humanistycznymi. Przybyliśmy na zaproszenie centrum z Rosji, w większości z Moskwy. Pracujemy razem z naszymi rówieśnikami z Litwy. Pierwszym etapem pobytu była praca na wykopaliskach archeologicznych. Podczas drugiego będziemy w klasztorze kapucynów w Druskiennikach, gdzie będziemy pracować nad opisem klasztornego archiwum – w rozmowie z „Tygodnikiem” opowiadał Gleb Kuprianow.
Oprócz odsłoniętej bimy, na wykopaliskach można było obejrzeć wejście do piwnicy. Co ciekawe, 50-centymetrowy otwór prowadził do podziemnego pomieszczenia o 3-metrowej wysokości. Naukowcy przypuszczają, że pomieszczenie to służyło jako schronisko dla nieużywanych książek.
Nieopodal bimy znaleziono rozbitą XVIII-wieczną tablicę poświęconą szanowanemu i znanemu wileńskiemu Żydowi. Informacja w języku hebrajskim głosi, że Chaim z Wilna wyruszył do Ziemi Świętej i zmarł w Jerozolimie w 1796 roku. Tablicę ufundowali synowie zmarłego.
Inne znalezione artefakty – to m. in. monety, w tym carskie z roku 1813, a także tabliczki przybijane do ławek, informujące o tym, czyje to są miejsca. Znaleziono także fragmenty ceramicznych kafelków, które prawdopodobnie zdobiły ściany łaźni oraz elementy dekoracyjne wnętrza synagogi. Dzięki temu naukowcy zaczęli powoli odkrywać nieznaną dotąd rzecz – kolorystykę świątyni.
Powrót do przedszkola
W kolejnym sezonie archeolodzy planują odsłonić m. in. miejsce aron ha-kodesza (szafa ołtarzowa służąca do przechowywania zwojów Tory, stojąca przy ścianie skierowanej w stronę Jerozolimy). Czy kolejne wykopaliska przyniosą nowe odkrycia? Pokaże czas. Tymczasem, jak zauważył dr Seligman, wielką szkodę budowli wyrządzają zasadzone na terenie byłej synagogi drzewa, których korzenie kruszą historyczne mury. – Z punktu widzenia archeologa, mniej szkody wyrządził budynek wzniesiony nad synagogą, niż korzenie drzew i krzewów – stwierdził.
Wielka Synagoga w Wilnie wybudowana została w połowie XVII wieku, w stylu barokowo-renesansowym. Pełniła funkcję jednego z najważniejszych centrów wspólnoty żydowskiej aż do II wojny światowej. Powstała w miejscu drewnianej. W czasie II wojny światowej na tym terenie było utworzone getto. Świątynię dwa razy trawiły pożary. Niemniej jednak po ostatnim – w roku 1944 – bożnicę dałoby się jeszcze uratować, jednak sowieckie władze Wilna zrujnowały ją w celu wybudowania tutaj drogi prowadzącej od Ratusza. Od pierwotnego planu odstąpiono i w miejscu, gdzie niegdyś była synagoga, wybudowano przedszkole. Władze miasta zapewniają, że w przyszłości zostanie ono zniesione.
Budynek przedszkola, do którego kiedyś uczęszczały dzieci, popadł w ruinę. Niemniej jednak niektórzy wracają, żeby zapoznać się z historią, ukrywaną w nim przez kilka dziesięcioleci. Ogarnia ich niesamowite wrażenie, kiedy oglądają wykopaliska żydowskiej synagogi i uświadamiają sobie, że dreptali tutaj, stawiając pierwsze kroki w edukacji. To intrygujący zbieg okoliczności: mimo tego, że sowieci zrównali z ziemią ten ośrodek wiary, kultury i nauki, to w tym miejscu działało przedszkole, potem szkoła początkowa. Samo miejsce niejako emanowało kulturą i oświatą, czyli tym, do czego było przeznaczone.
Teresa Worobiej
Na zdjęciach: Jon Seligman opowiada turystom o cennych znaleziskach;
fragmenty ceramiki opowiadają o bogatej kolorystyce wnętrza;
tak Wielka Synagoga wyglądała jeszcze przed II wojna światową
Fot. autorka i archiwum
Na środku między czterema kolumnami stała piękna bima w kształcie rokokowego baldachimu. Na wschodniej ścianie znajdował się bogato zdobiony aron ha-kodesz, udekorowany m. in. motywami roślinnymi i zwierzęcymi, typowo żydowskimi oraz z podwójnym orłem na szczycie – dawne opisy pozwalają na odtworzenie tego, jak wyglądało najważniejsze miejsce w Wielkiej Synagodze w Wilnie.
Jerozolima Północy
Ze względu na swoje znaczenie dla kultury żydowskiej Wilno nazywane było Jerozolimą Północy. Najsłynniejsze w judaistycznym świecie stało się Wilno pod koniec XVIII wieku za sprawą rabina Elijah ben Solomon Zalman’a (1720-1797), zwanego Gaon z Wilna lub Wielkim Gaonem. Stworzył centrum rabiniczne rozpowszechniające system nauk religijnych i żydowski sposób życia, przeciwstawiające się chasydyzmowi, stworzonemu na Podolu. Legenda o Wielkim Gaonie mówi, że sypiał tylko dwie godziny na dobę, a gdy sen morzył mu oczy, kazał podawać sobie misę z zimną wodą, w której moczył nogi. Całe dnie spędzał w zamkniętym pokoju z zasłoniętymi sztorami i przy świetle lampy naftowej ubrany w tałes i tefilin studiował święte księgi.
Zgodnie ze spisem ludności z roku 1897 w Wilnie mieszkało 63 831 Żydów, co stanowiło 42 proc. ogółu mieszkańców. Zagęszczenie i bezrobocie spowodowały, iż liczni wileńscy Żydzi wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych lub na ziemie Izraela. W latach 90. XIX wieku Wilno stało się ośrodkiem żydowskiego ruchu socjalistycznego. W roku 1897 w Wilnie powstała żydowska partia pracy, czyli Bund.